Từ cây lúa đến con tôm - Thách thức cần lời giải
Trong những năm gần đây, nhiều hộ nông dân trồng lúa ở Đồng bằng Sông Cửu Long đã hoàn tất việc chuyển đổi canh tác từ lúa sang tôm, đây một sự chuyển đổi canh tác khó có thể xảy ra ở những thập kỷ trước, tuy nhiên trước những diễn biến phức tạp và nhanh chóng của biến đổi khí hậu đã thúc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi này.
Mực nước biển tăng đã làm hiện tượng xâm nhập mặn trở nên nghiêm trọng hơn trong khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long, và xu hướng nuôi tôm ở những vùng này được kỳ vọng sẽ thúc đẩy ngành công nghiệp tôm ở Việt Nam. Chính phủ đã đặt mục tiêu xuất khẩu tôm gấp đôi sản lượng, và đến 2025 dự kiến sẽ đạt được 10 tỷ đô la tổng giá trị xuất khẩu trong ngành tôm. Những người nông dân ở vùng đồng bằng Sông cửu Long có thể được hưởng lợi từ những hoạt động tập huấn từ chính quyền địa phương, hỗ trợ cho vay và các hoạt động khác. Chị Thủy - người dân tại Sóc Trăng - chia sẻ trên hãng thông tấn Reuters: “Cuộc sống còn nhiều khó khăn cho đến khi bắt đầu tìm hiểu và chuyển sang nuôi tôm”, chị nói thêm “Xung quanh đây có rất nhiều những hộ nuôi đã có thể sửa sang lại nhà cửa, khang trang hơn và có những tài khoản tiết kiệm đầu tiên”.
Mô hình trồng lúa nuôi tôm kết hợp ở Tỉnh Sóc Trăng. Ảnh: Hiển La
Hiện tượng xâm nhập mặn gia tăng bởi sự kết hợp giữa sự gia tăng mực nước biển do hiệu ứng nhà kính và các công trình thủy lợi xây dựng ở thượng nguồn làm giảm dòng chảy nước ngọt xuống hạ nguồn. Anh Tạ Thanh Long, một người nông dân đã chuyển từ lúa sang nuôi tôm chia sẻ rằng: “Chúng tôi trồng lúa nhưng rốt cục thì cũng không thu hoạch được lúa, có một thời gian có thể trồng lúa ở vùng này (Sóc Trăng) tuy nhiên mỗi năm nước sông lại càng mặn hơn”.
Ông Dương Minh Hoàng, nguyên giám đốc Trung tâm khuyến nông tỉnh Sóc Trăng cho biết, ít nhất khoảng một phần ba các khu vực canh tác lúa, dọc theo 72 cây số đường ven biển tỉnh Sóc Trăng đã chịu ảnh hưởng bởi xâm nhập mặn trong vài năm trở lại đây. Ông Hoàng cũng cho biết: “chúng tôi đã khuyến cáo người nông dân chuyển đổi canh tác để có thể thích nghi với xâm nhập mặn, biến đổi khí hậu ảnh hưởng khắp nơi tại đây và chúng tôi phải cố gắng thích nghi để có thể tồn tại”.
Việt Nam là nước xuất khẩu gạo đứng thứ ba thế giới, tuy nhiên doanh thu từ xuất khẩu tôm đã vượt qua xuất khẩu lúa gạo từ năm 2013 và đang tiếp tục tăng trưởng nhanh chóng. Ông Tạ Thanh Tùng, 44 tuổi, một trong 5 người anh em của bà Thủy chia sẻ, “Có rất nhiều thương lái đến khu vực này thu mua tất cả tôm mà chúng tôi nuôi, và chúng tôi nghe nói rằng họ xuất khẩu lượng tôm này qua Châu Âu, Trung Quốc và Hoa Kỳ”.
Những nhà phân tích kỳ vọng rằng xuất khẩu tôm Việt Nam sẽ tăng 5-10% mỗi năm trong thập kỷ tới, bởi sự gia tăng diện tích nuôi 3-5% mỗi năm và tập trung chủ yếu ở Đồng bằng Sông Cửu Long. Điều này có thể làm giảm áp lực về kinh tế mà các quốc gia Đông Nam Á nói chung phải đối mặt trong những năm tới, bởi vì ngân hàng thế giới ước tính rằng, chỉ riêng biến đổi khí hậu sẽ làm giảm thu nhập quốc dân của Việt Nam 3.5% vào năm 2050.
Tuy nhiên, việc chuyển đổi từ canh tác lúa sang nuôi tôm cũng đem lại nhiều vấn đề liên quan đến môi trường. Tổ chức phi chính phủ, trụ sở Thụy Sĩ, và Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế ước tính rằng hơn phân nửa rừng ngập mặn tự nhiên có chức năng nhằm chống xói mòn bờ biển và ngăn nước dâng do bão sẽ bị khai thác để xây dựng các ao nuôi tôm.
Các chuyên gia Nuôi trồng thủy sản đã nhấn mạnh sự thiếu giám sát điều chỉnh đối với sự “bùng nổ” của các hộ nuôi tôm nhỏ lẻ, với nhiều câu hỏi được đặt ra từ cái cách họ sử dụng những nguyên liệu thô để chế biến thức ăn cho tôm, đến cái cách các hộ nuôi này quản lý nước thải và chất thải trong các ao nuôi. Và cũng có những sự lo ngại đặc biệt về chuyện sử dụng kháng sinh để trị bệnh cho tôm. Các chất kháng sinh hoàn toàn có thể hòa vào dòng nước thải thường được xả ra ngoài, không được xử lý đúng cách, và cuối cùng là quay ngược về các nguồn nước tự nhiên. Việc này làm tăng nguy cơ ô nhiễm hóa chất trong môi trường và làm suy giảm nghiêm trọng chuỗi thức ăn.
Ông Matt Landos, nhà khoa học về thú y, chuyên ngành sức khỏe động vật thủy sản cho biết: “Trong khi vấn nạn khai thác thủy sản quá mức và những công trình thủy điện đã được nhận thấy và được thảo luận tìm giải pháp, thì vấn đề về ô nhiễm hóa chất vô hình này vẫn chưa được xem xét kỹ càng, tuy nhiên sự xuất hiện của các kháng sinh, hóa chất chắc chắn ảnh hưởng xấu đến năng xuất trong ngành thủy sản”
Theo chia sẻ của thầy Lê Anh Tuấn, Giáo sư tại Khoa môi trường và tài nguyên thiên nhiên, trường Đại học Cần Thơ, nếu mực nước biển tăng lên từ 0.7 đến 1 mét, thì khoảng 40% khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long sẽ chìm trong nước. Trong thực tế hiện nay, những hộ nuôi tôm cho biết họ đang phải đối phó với những dấu hiệu đáng lo ngại về hiện tượng xâm nhập mặn. Bà Thủy chia sẻ: “Giờ chúng tôi phải đào giếng sâu hơn để lấy nước ngọt, và chúng tôi rất lo ngại rằng do mực nước biển dâng cao, các trại nuôi tôm của chúng tôi một ngày nào đó sẽ bị nước biển nhấn chìm.”
Khanh Vu (2021). Faced with climate challenges, Vietnamese rice farmers switch to shrimp [online], viewed 1st April 2022, from:< reuters.com>.