Kỳ lạ loài cá biết leo cây: Khám phá đời sống của cá thòi lòi

Vậy, điều gì đã giúp loài cá này sở hữu khả năng di chuyển cả trên cạn lẫn dưới nước? Hãy cùng khám phá chi tiết trong bài viết sau.

Cá thòi lòi là loài cá gì? Đặc điểm sinh học và hình thái

Tổng quan về cá thòi lòi

Cá thòi lòi, hay còn gọi là cá leo cây, là một loài cá thuộc họ cá bống trắng (Gobiidae), sống chủ yếu ở vùng cửa sông và rừng ngập mặn. Đây là một trong những loài cá độc đáo nhất, có thể bơi dưới nước, bò trên cạn và leo lên cây nhờ vào vây ngực khỏe mạnh.

Cá thòi lòi được tìm thấy nhiều ở châu Phi, châu Á, Australia, Samoa và Tonga. Tại Việt Nam, loài cá này phân bố rộng rãi ở các khu rừng ngập mặn và bãi đất bồi ven biển, đặc biệt nhiều ở Đồng bằng sông Cửu Long, nhất là tỉnh Cà Mau.

Các loài cá thòi lòi phổ biến ở Việt Nam

Hiện nay, ở Việt Nam có hai loài cá thòi lòi phổ biến:

- Thòi lòi nước ngọt (Periophthalmodon septemradiatus): Phân bố từ vùng nước lợ đến nước ngọt, có kích thước nhỏ hơn, dài khoảng 86 mm.

Đặc điểm nhận diện của cá thòi lòi

Thân dài, da trơn, màu nâu sẫm hoặc xám nhạt, giúp chúng ngụy trang dễ dàng trên bãi bùn.

Mắt lồi cao trên đỉnh đầu, có thể di chuyển độc lập, giúp cá quan sát toàn cảnh môi trường xung quanh.

Vây ngực phát triển mạnh, đóng vai trò như “đôi tay”, giúp cá bò trên bùn, leo cây và di chuyển linh hoạt.

Hô hấp đặc biệt: Cá thòi lòi thở bằng mang và trao đổi khí qua da, giúp chúng sống tốt trong môi trường nửa cạn, nửa nước.

Khả năng phản xạ của thòi lòi rất nhanh

Môi trường sống đặc biệt của cá thòi lòi

Cá thòi lòi là “cư dân” đặc biệt của các vùng đất ngập nước ven biển. Chúng thường xuất hiện nhiều ở:

- Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt tại các tỉnh Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Trà Vinh.

- Rừng ngập mặn Cần Giờ, nơi có hệ sinh thái phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho cá thòi lòi sinh sống.

- Cá thòi lòi thích nghi tốt với vùng nước lợ, bãi bùn ven sông và rừng ngập mặn. Chúng có tập tính đào hang trong bùn để trú ẩn, săn mồi và sinh sản. Hang của chúng có thể sâu tới 1 mét, với nhiều ngóc ngách giúp cá tránh khỏi kẻ thù tự nhiên như chim săn mồi, rắn và cá lớn.

Tập tính sống trên bùn và khả năng di chuyển trên cạn

Không giống hầu hết các loài cá khác, cá thòi lòi không chỉ bơi trong nước mà còn có thể sống lâu trên bùn, thậm chí leo lên rễ cây để tránh kẻ thù hoặc săn mồi.

Cơ chế giúp cá thòi lòi sống trên cạn:

- Thở bằng da và khoang miệng: Khi lên bùn, cá hấp thụ oxy qua da và khoang miệng, giống như cách loài ếch hô hấp.

- Vây ngực cứng cáp như chân: Cá sử dụng vây ngực để chống đỡ cơ thể, giúp chúng bò trên cạn một cách linh hoạt.

- Cách di chuyển độc đáo: Cá thòi lòi dùng vây đuôi bật nhảy hoặc leo lên rễ cây bằng cách hất mình lên.

Chiến thuật trốn thoát khỏi kẻ thù:

- Nhảy xa trên bãi bùn, nhanh chóng lẩn trốn vào hang nếu bị đe dọa.

- Dùng màu da để ngụy trang, khó bị phát hiện giữa bãi bùn và rễ cây.

Cá thòi lòi có thể leo cây

Thói quen săn mồi và chế độ dinh dưỡng của cá thòi lòi

Thực đơn phong phú của cá thòi lòi

Cua nhỏ, giun, côn trùng, cá con: Đây là nguồn thức ăn chính giúp cá thòi lòi phát triển khỏe mạnh.

Mùn bã hữu cơ, phù du: Trong điều kiện nguồn thức ăn động vật khan hiếm, cá thòi lòi có thể ăn thêm các loại mùn bã hữu cơ hoặc động vật phù du để duy trì năng lượng.

Chiến thuật săn mồi thông minh của cá thòi lòi

Sử dụng đôi mắt tinh tường: Mắt của cá thòi lòi nằm trên đỉnh đầu và có khả năng di chuyển độc lập, điều này giúp chúng quan sát kỹ con mồi từ xa.

Di chuyển chậm rãi, sau đó lao nhanh bắt mồi: Khi phát hiện con mồi, cá thòi lòi sẽ rình rập và tiến đến một cách từ từ, sau đó bất ngờ lao nhanh và dùng miệng để chộp lấy con mồi.

Bắt mồi ngay cả trên cạn, không cần nước: Đây là một trong những đặc điểm hiếm có của cá thòi lòi so với các loài cá khác. Chúng có thể săn mồi trực tiếp trên bãi bùn hoặc cành cây, không cần nước để duy trì hoạt động săn mồi.

Vai trò của cá thòi lòi trong hệ sinh thái

Cá thòi lòi không chỉ là một kẻ săn mồi cừ khôi, mà còn đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái:

- Kiểm soát quần thể động vật nhỏ: Cá thòi lòi giúp duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái bằng cách ăn các loài giáp xác nhỏ, côn trùng và động vật phù du.

- Duy trì độ phì nhiêu của bãi bùn: Việc đào hang của cá thòi lòi giúp khuấy động lớp bùn đáy, giúp cải thiện môi trường sống cho các sinh vật khác.

Cá thòi lòi giúp duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái bằng cách ăn các loài giáp xác nhỏ, côn trùng và động vật phù du

Tập tính sinh sản và vòng đời của cá thòi lòi

Cá thòi lòi có tập tính sinh sản đặc biệt, khác biệt hoàn toàn so với các loài cá khác. Thay vì đẻ trứng trong nước như cá thông thường, chúng đào hang sâu trong bùn để đẻ trứng và bảo vệ cá con.

Quá trình sinh sản của cá thòi lòi:

- Cá đực đào hang trong bùn: Trước mùa sinh sản, cá đực chọn vị trí thích hợp và đào hang sâu từ 50cm đến hơn 1m. Hang có nhiều ngóc ngách giúp bảo vệ cá con khỏi kẻ săn mồi như chim, rắn, cá lớn.

- Cá cái đẻ trứng trên thành hang: Khi hang hoàn thành, cá đực thu hút cá cái vào để đẻ trứng. Trứng không nằm dưới đáy như các loài cá khác mà bám chặt vào thành hang, nơi có lượng oxy cao giúp trứng phát triển tốt. Một lần sinh sản, cá cái có thể đẻ hàng nghìn trứng nhỏ.

- Cá đực bảo vệ trứng: Sau khi đẻ trứng, cá cái rời đi, cá đực ở lại để bảo vệ. Nó dùng vây quạt nước liên tục để cung cấp oxy cho trứng, đảm bảo chúng phát triển khỏe mạnh.

- Trứng nở sau 7 – 10 ngày: Khi trứng nở, cá bột sẽ sống trong hang một thời gian ngắn trước khi bơi ra ngoài.

- Cá con thích nghi dần với lối sống nửa cạn, nửa nước: Lúc đầu, chúng sống hoàn toàn dưới nước, nhưng khi lớn hơn, chúng bắt đầu tập bò lên bùn và làm quen với môi trường sống độc đáo này.

Giá trị kinh tế và ẩm thực của cá thòi lòi

Không chỉ kỳ lạ và độc đáo, cá thòi lòi còn có giá trị kinh tế cao, đặc biệt trong lĩnh vực ẩm thực.

Giá trị thương mại của cá thòi lòi

Giá thị trường: Cá thòi lòi tươi thường dao động khoảng 200.000 - 300.000 đồng/kg, cá khô thường có giá khoảng 500.000 - 600.000 đồng/kg, tùy theo kích thước và thời điểm.

Được săn đón trong nhà hàng cao cấp: Loại cá này được nhiều nhà hàng hải sản đặc sản chế biến thành các món ăn độc đáo.

Cá thòi lòi nước muối ớt là món nhậu được rất nhiều người yêu thích

Những món ngon từ cá thòi lòi

Cá thòi lòi có thịt dai, thơm, ngọt tự nhiên và không có xương dăm, rất phù hợp để chế biến thành các món ăn hấp dẫn:

- Cá thòi lòi nướng muối ớt: Khi nướng trên bếp than, cá thòi lòi tỏa ra mùi thơm hấp dẫn. Món ăn nổi tiếng với lớp da giòn rụm, thịt bên trong dai ngọt. 

- Cá thòi lòi kho tộ: Cá kho cùng với tiêu, ớt, nước mắm nhĩ, tạo nên vị đậm đà đặc trưng. Món kho tộ giúp cá giữ nguyên độ dai, thấm đều gia vị, đặc biệt khi ăn kèm với cơm nóng.

- Lẩu cá thòi lòi nấu chua: Lẩu cá thòi lòi được nấu với lá me, cà chua, bạc hà, tạo nên hương vị chua chua, thanh thanh rất bắt miệng.