IUU fishing là viết tắt của các chữ Illegal, Unreported, and Unregulated fishing, tạm dịch là đánh cá bất hợp pháp, không được báo cáo và không được quản lý.
Bạn ra chợ mua cá, bạn thường chỉ quan tâm xem cá đó có tươi ngon không, có chất bảo quản không, ăn vào có an toàn không, chứ chẳng mấy ai quan tâm đến việc cá đó được đánh bắt như thế nào.
Nếu giả sử bằng một cách nào đó bạn biết con cá mình mua được khai thác trái phép thì bạn có mua không? Đa số trong chúng ta vẫn mua, và chúng ta nghĩ: “Nếu đánh bắt trái phép thì đó là trách nhiệm của người đánh bắt, không phải là của mình”.
Thế nhưng, chính quyền các nước phát triển không nghĩ vậy. Ngoài việc trừng phạt những kẻ đánh bắt cá trái phép, người ta còn đặt ra quy định cấm buôn bán, vận chuyển và sử dụng những con cá đã được đánh bắt trái phép.
Đó chỉ là nghịch đảo của nguyên tắc: “Có cầu ắt có cung” thành “không có cầu thì không có cung”. Nhưng thử đặt mình vào vị trí người mua cá, làm thế nào để bạn biết một con cá được đánh bắt hợp pháp hay bất hợp pháp?
Nhà cung cấp phải chứng minh điều đó bằng một cái giấy chứng nhận do Nhà nước cấp, rằng con cá đó được khai thác hợp pháp. Đương nhiên, Nhà nước không đi kiểm tra, đánh dấu từng con cá mà làm trên từng lô, từng doanh nghiệp và doanh nghiệp phải có hệ thống truy xuất nguồn gốc. Nhà nước chỉ hậu kiểm và trừng phạt doanh nghiệp nào gian lận mà thôi.
Nhưng hãy thử tưởng tượng nếu doanh nghiệp gian lận mà Nhà nước không phát hiện ra, hoặc phát hiện ra nhưng nhận “phong bì” để im lặng, không xử lý thì sao? Khi cá được xuất sang các nước phát triển, họ sẽ kiểm tra lại một cách ngẫu nhiên. Nếu trong số bị kiểm tra lại đó, không phát hiện gian lận hoặc tỷ lệ gian lận rất thấp thì thôi. Nhưng nếu họ phát hiện nhiều gian lận thì có đủ cơ sở để kết luận rằng Nhà nước Việt Nam đã không làm tròn trách nhiệm chứng nhận nguồn gốc thủy sản hợp pháp. Lúc đó, họ sẽ không kiểm tra ngẫu nhiên nữa mà kiểm tra toàn bộ 100% lô hàng đến từ Việt Nam.
Đó chính là lý do vì sao Việt Nam bị EU rút thẻ vàng cảnh cáo vì thủy sản đánh bắt IUU. Thẻ vàng là kiểm tra 100% lô hàng. Thẻ đỏ là cấm nhập khẩu luôn.
Chống đánh bắt cá IUU đối với thủy sản nhập khẩu từng là chủ đề tranh luận trong WTO.
Nghĩ cũng kỳ lạ, cá được đánh bắt tại Việt Nam, nếu có đánh bắt IUU thì cũng chỉ liên quan đến khu vực biển Việt Nam, hà cớ gì mà EU lại phải đứng ra để bảo vệ biển Việt Nam? Làm như vậy có phải là EU đã áp dụng pháp luật ngoài lãnh thổ không? Ai cho phép EU áp dụng pháp luật của họ lên lãnh thổ của Việt Nam?
WTO cho phép việc này, với lý do là đánh bắt cá IUU ở Việt Nam có ảnh hưởng đến môi trường của EU! Thứ nhất, con cá đó có thể sẽ bơi đến EU (ai mà biết được cá sẽ bơi đi đâu!). Thứ hai, hệ sinh thái biển là một thể thống nhất, một con cá ở biển Việt Nam cũng ảnh hưởng đến biển của EU.
Liệu đây có phải là chiêu trò của chính quyền EU để bảo hộ ngành thủy sản trong nước/khu vực của họ không? Quy định IUU khiến cho các nước đang phát triển thiệt hại hàng chục tỉ đô la Mỹ mỗi năm do việc mất thị trường xuất khẩu vào các nước phát triển. Một phần trong số tiền này, đương nhiên sẽ chảy vào túi ngư dân tại các nước phát triển, nơi mà hệ thống chống đánh bắt IUU phát triển hơn.
WTO cho phép sử dụng lý do môi trường làm ngoại lệ cho việc áp dụng biện pháp hạn chế thương mại, miễn là biện pháp này phải được áp dụng công bằng giữa các quốc gia, giữa trong nước và nước ngoài. Nói cách khác, quy định chống IUU đối với thủy sản Việt Nam thế nào, thì EU cũng phải áp dụng quy định tương tự với nước khác và với chính những con cá do ngư dân EU đánh bắt.
Cá như thế nào được coi là đánh bắt IUU?
Có rất nhiều các quy định hạn chế đánh bắt cá.
Ví dụ, hạn chế loài cá được đánh bắt. Nếu một tàu cá đánh bắt một loài cá trong danh mục nguy cấp quý hiếm thì đương nhiên đó là đánh cá IUU.
Đánh bắt cá quá nhỏ cũng có thể coi là IUU.
Đánh bắt cá vào thời gian sinh sản, tại khu vực sinh sản cũng có thể được coi là IUU.
Đánh bắt một loài cá nào đó mà sử dụng ngư cụ không đúng tiêu chuẩn, khiến loài sinh vật biển khác thuộc diện nguy cấp, quý hiếm bị mắc vào lưới thì cũng được coi là IUU.
Cá đánh bắt hợp pháp, nhưng không được khai báo, không có hồ sơ chứng nhận cá đó là hợp pháp thì cũng được coi là IUU.
Tàu cá mà không có cờ, không đăng ký, không được gắn thiết bị giám sát hành trình hoặc đã từng bị liệt vào danh sách đen thì toàn bộ cá do tàu đó đánh được coi là IUU.
Những quy định này do quốc gia có biển hoặc các tổ chức quốc tế về quản lý thủy sản vùng sẽ quy định cụ thể.
