Tìm lại “ngai vàng” cho cá tra Việt

Khó khăn bủa vây

Được xem là một trong những sản phẩm nông nghiệp chính của Việt Nam, năm 2011 cá tra xếp thứ 9 trong top 10 thủy sản tiêu thụ nhiều nhất ở châu Âu và xếp thứ 6 trong top 10 loài thủy sản tiêu thụ mạnh ở Mỹ vào năm 2013. Cá tra cũng là sản phẩm nông nghiệp mũi nhọn của vùng ĐBSCL, là sinh kế của hàng triệu nông dân.

Ấy thế nhưng, theo đánh giá của nhiều chuyên gia, hiện nay độ nhận biết của người tiêu dùng về con cá tra Việt Nam lại rất kém, hoặc là không biết hoặc là biết ở góc độ rất xấu.

Ông Lê Xuân Thịnh - Giám đốc Dự án Xây dựng chuỗi cung ứng cá tra bền vững ở Việt Nam (SUPA), phân tích, tính riêng giai đoạn 2002-2009, trị giá xuất khẩu cá tra mỗi năm tăng lên từ 2-3 lần. Thế nhưng, đến những năm 2010 – 2011, giá trị xuất khẩu cá tra bắt đầu chững lại với nhiều khó khăn hơn, nhiều rào cản thương mại từ các nước nhập khẩu.

Về giá xuất khẩu, những năm đầu mới nổi, cá tra Việt Nam có giá trên 3 USD/kg nhưng sau đó giảm dần xuống khoảng 2,33 USD/kg, thậm chí năm nay chỉ còn ở mức 2,1 USD/kg. "Vài năm trở lại đây, sản lượng cũng như giá bán cá tra trên thị trường không tăng. Người nuôi cá lãi ít, thậm chí trong những năm trở lại đây, các hộ nuôi cá còn phải bù lỗ do phải bán dưới giá thành sản xuất” - ông Thịnh nhấn mạnh.

Tới thời điểm hiện tại, thị trường cá tra tại khu vực ĐBSCL đang rất trầm lắng. Theo một số hộ nuôi, dù giá cá bán ra đang ở mức thấp nhất trong vòng 5 năm qua nhưng vẫn không có người mua. Cụ thể, cá tra cỡ 0,7-0,9kg/con dù được mua trả chậm nhưng chỉ có giá 18.000-19.000 đồng/kg, trong khi cá tra quá lứa loại từ 1kg/con trở lên nằm trong ao không có người mua, chỉ bán được ở mức giá 16.000- 17.000 đồng/kg, người nuôi lỗ nặng.

Trong khi đó, Hiệp hội Chế biến Xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP) cũng từng khuyến cáo, giá cá tra xuất khẩu phải ở mức tối thiểu 3 USD/kg thì mới bảo đảm các bên có lãi. Thế nhưng, do cạnh tranh giành khách hàng, nhiều doanh nghiệp đã chào giá 1,8-2,3 USD/kg.

Vì đâu nên nỗi?

Dù cá tra là sản phẩm thế mạnh của nông nghiệp Việt Nam, thế nhưng việc  các doanh nghiệp xuất khẩu mặt hàng này cạnh tranh bằng cách hạ giá bán khiến các nhà nhập khẩu lo ngại rủi ro về chất lượng sản phẩm, đồng thời kéo theo nhiều tai tiếng khác, ảnh hưởng tới danh tiếng cá tra.

Bà Nguyễn Ngô Vi Tâm – Tổng Giám đốc Công ty CP Vĩnh Hoàn cho rằng, danh tiếng của con cá tra đã không được bảo vệ tốt trong quá trình phát triển ngành hàng này. Mặc dù tăng trưởng khá mạnh trong những năm qua nhưng sự phát triển về sản lượng cá tra không tỷ lệ thuận với độ nhận biết tích cực của người tiêu dùng về sản phẩm.

Ngược lại, đã có rất nhiều chiến dịch truyền thông “tẩy chay” cá tra tại các thị trường như Mỹ, châu Âu… Theo đó, có rất nhiều bài báo, các hoạt động PR, các chiến dịch marketing trực tiếp đến các chính phủ. Các chiến dịch chống cá tra này tấn công các vấn đề về an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, quy trình nuôi cá, chất lượng thức ăn, tác động đến môi trường, xã hội…

Theo bà Tâm, các chiến dịch bôi xấu cá tra này tác động đến chính phủ các nước, là lý do để cơ quan công quyền đặt ra các luật lệ hạn chế tự do thương mại từ Việt Nam.“Gốc rễ của những rào cản mà chúng ta phải đối mặt hôm nay cũng đi từ các vấn đề truyền thông, bôi xấu cá tra. Những hình ảnh xấu xí này chính là cái cớ, là động lực cho nước nhập khẩu dựng lên các rào cản, thương mại mang tính phòng vệ quá mức và mang tính bảo hộ cho sản phẩm trong nước, gây khó dễ cho hoạt động xuất khẩu cá tra”- bà Tâm phân tích thêm.

Theo bà Tâm, cá tra Việt Nam là loài cá bản địa của dòng Mekong, phù hợp với nuôi trồng và dễ chế biến. Vị cá tra cũng trung tính, phù hợp với người dùng mọi độ tuổi, phù hợp với tất cả các nền ẩm thực, đặc biệt, có giá cạnh tranh. Thế nhưng, do khâu yếu nhất trong ngành cá tra Việt Nam hiện nay là quảng bá, xây dựng hình ảnh dẫn tới việc cá tra hiện nay chỉ được xem như là sản phẩm của người nghèo, người thu nhập thấp, gia đình đông con.

Về vấn đề này, ông Nguyễn Hoài Nam - Phó Tổng Thư ký VASEP cho rằng, trước hết, về thị trường phải thúc đẩy xúc tiến thương mại, cần có thông tin về ngành cá tra một cách chính xác, nhanh chóng để phản hồi lại những thông tin có ảnh hưởng. Ngành cá tra đang cùng chuyên gia đưa ra 20 sản phẩm mới đáp ứng nhu cầu thị trường EU, cắt giảm chi phí giá thành sản xuất để tăng tính cạnh tranh thông qua tối ưu hóa quá trình sản xuất, áp dụng các công nghệ mới.

Bên cạnh đó, các doanh nghiệp cũng phải từ bỏ các “chiêu bài” cạnh tranh không lành mạnh trong thời gian qua, như tỷ lệ mạ băng và hàm lượng nước trong cá tra fillet đông lạnh Việt Nam ngày càng cao, hạn chế cạnh tranh giảm giá bán, ép giá nông dân… 

Có thể học theo cách làm của cá hồi Nauy

Ông Lê Xuân Thịnh (Dự án SUPA) cho rằng, Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm của Nauy trong việc phát triển thương hiệu quốc gia cho sản phẩm cá hồi nước này. Tuy nhiên, thực tế hiện nay nếu Nauy tập trung ngân sách cho xúc tiến thương mại, làm thương hiệu… rất lớn thì ngược lại, doanh nghiệp Việt Nam không đầu tư nhiều cho các vấn đề này.

Nông dân Trần Văn Chiến (Khóm 3, huyện Tân Hồng, Đồng Tháp): Nuôi cá mà phải bán đất

Tình hình nuôi cá tra giờ rất ảm đạm. Vì giá mua từ nhà máy đã thấp lại còn bị ép giá khiến nông dân gặp rất nhiều khó khăn. Mà tới 80 – 90% nông dân nuôi cá gia công cho nhà máy. Chưa kể tình trạng nguồn nước ô nhiễm, khí hậu biến đổi. Trong khi đó, giá cá tra trồi sụt thất thường. Khi có biến động, nông dân nắm chắc phần “chết”.

Giá cá tra tụt dốc riết tới mức nông dân phải bán cả đất trả nợ. Bản thân gia đình tôi nuôi cá tra giống, có riêng một ao xử lý nước thải có thể thả thêm các loại cá khác để kiếm thêm thu nhập phụ. Gia đình tôi thường xuyên phải thực hiện biện pháp giữ xác cá, tức là nuôi cầm chừng trong ao, đợi đến khi có giá bán khá hơn mới nuôi thúc để đẩy ra thị trường. 

Ông Nguyễn Ngọc Hải - Chủ nhiệm HTX Thới An (Cần Thơ): “Quýt làm cam chịu”!

Cá tra có một đặc thù riêng là 90% sản lượng dành cho xuất khẩu, khâu chế biến là do doanh nghiệp thực hiện. Nông dân ngoài việc “cắm mặt” nuôi cho tốt thì còn làm gì được! Doanh nghiệp đem sản phẩm đi bán rẻ cho nước ngoài, khác nào bán rẻ sức lao động của người nông dân, bán rẻ tài nguyên của đất nước! Ngành nuôi trồng chế biến xuất khẩu cá tra nước ta có thể nói là đứng đầu thế giới nhưng hiện nay ngày càng đi xuống.

Không phải tôi bênh vực nhưng đây không phải là lỗi của nông dân. Doanh nghiệp xuất khẩu giá rẻ, trở lại mua của người nuôi giá rẻ, cuối cùng người nuôi lỗ, nợ nần chồng chất, bỏ nghề tha phương hoặc bỏ đi trốn nợ!

Ông Nguyễn Văn Đạo - Tổng Giám đốc Công ty CP Gò Đàng (Tiền Giang): Có cả lỗi của ngân hàng!

Vấn đề doanh nghiệp xuất khẩu cá tra cạnh tranh nhau trong giá bán hay việc nói xấu thương hiệu là điều dễ hiểu trong cơ chế thị trường. Việc đồng thuận nâng cao giá bán phải có sự tham gia điều phối của nhà nước. Việc này nói đã lâu mà chưa làm được, mạnh doanh nghiệp nào thì doanh nghiệp đó xoay xở, muốn giật khách, bán được nhiều hàng thì phải hạ giá bán…

Không nên đổ thừa riêng doanh nghiệp vì lỗi cả cả phía ngân hàng, là người “đỡ đầu” vốn liếng cho doanh nghiệp tồn tại. Theo tôi, ngân hàng nên mạnh dạn hơn đối với các doanh nghiệp có vấn đề về khả năng vay trả thì mới trả lại đúng giá trị của doanh nghiệp trên thị trường.

                                                                                                                                                             Nguyên Vỹ (ghi)