Đột phá từ nghiên cứu thực địa: Thiết bị đơn giản để đo lường khả năng học tập
Nhằm vượt qua những rào cản nêu trên, các nhà khoa học từ Đại học Wageningen (Hà Lan), Đại học Montpellier (Pháp) và Đại học West Indies đã phát triển một thiết bị sáng tạo – tấm ván cho ăn tương tác, cho phép cá học cách đẩy đĩa để tiếp cận phần thưởng thức ăn mà không cần phải bắt hoặc giam giữ. Hệ thống mô-đun này có thể triển khai linh hoạt ở nhiều môi trường nước khác nhau (từ ao nông đến sông suối), mở ra cơ hội quan sát hành vi học tập trong điều kiện tự nhiên. Công cụ này hoạt động dựa trên nguyên tắc phản ứng với kích thích thị giác: cá phải chọn đúng đĩa màu để nhận được thức ăn. Việc tương tác lặp lại với thiết bị giúp xác định khả năng học tập liên tưởng, trí nhớ không gian và phân biệt thị giác—những yếu tố cốt lõi của nhận thức.
Cá thông minh hơn những gì chúng ta nghĩ
Khi thử nghiệm với cá bảy màu (Poecilia reticulata) ở Trinidad và cá gai chín gai (Pungitius pungitius) ở Hà Lan, các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng cá có khả năng cải thiện dần trong việc chọn đúng đĩa thức ăn. Điều này chứng tỏ cá có thể học hỏi trong môi trường tự nhiên với mức độ hiệu suất tương đương hoặc tốt hơn so với trong phòng thí nghiệm. Đáng chú ý, nghiên cứu còn phát hiện chiến lược xã hội khác biệt giữa các cá thể: một số chủ động khám phá ("nhà thám hiểm"), trong khi số khác theo dõi và tận dụng thành quả của đồng loại ("kẻ cơ hội"). Khả năng này phản ánh một mức độ linh hoạt hành vi và học tập xã hội cao hơn nhiều so với quan niệm truyền thống về cá.
Thiết bị nghiên cứu trí thông minh ở cá.
Nguồn: Vila-Pouca et al., (2025); Methods in Ecology and Evolution, 16(5), 939-948.
Hàm ý thực tiễn cho nuôi trồng thủy sản
Dù mục tiêu chính của nghiên cứu là phát triển thiết bị đo lường nhận thức, nhưng kết quả cũng gợi mở nhiều ứng dụng quan trọng trong lĩnh vực nuôi trồng thủy sản hiện đại:
Cải thiện phúc lợi động vật: Thấu hiểu hành vi học hỏi và nhu cầu nhận thức của cá có thể giúp thiết kế hệ thống nuôi dưỡng với môi trường phong phú hơn, hạn chế stress và thúc đẩy hành vi tự nhiên.
Tối ưu hóa chiến lược cho ăn: Nhận thức về cách cá học cách tiếp cận thức ăn có thể giúp điều chỉnh phương pháp và thời gian cho ăn, từ đó giảm lãng phí và nâng cao hiệu quả sử dụng thức ăn.
Tiến bộ di truyền: Xác định các đặc điểm nhận thức vượt trội có thể tích hợp vào chương trình chọn giống, hướng đến phát triển những quần thể cá có khả năng thích nghi tốt hơn trong môi trường nuôi công nghiệp.
Tăng cường bảo tồn: Hiểu sâu hơn về hành vi tự nhiên của cá hỗ trợ việc thiết kế các mô hình phục hồi, tái thả và bảo vệ sinh cảnh hiệu quả hơn.
Thiết bị đơn giản nhưng hiệu quả này đánh dấu một bước ngoặt trong nghiên cứu nhận thức cá. Bằng cách giữ nguyên môi trường sống tự nhiên, hệ thống giúp mở rộng khả năng nghiên cứu học tập, trí nhớ và hành vi xã hội ở cá mà không gây căng thẳng hoặc làm sai lệch kết quả. Trong tương lai, việc áp dụng rộng rãi công cụ này không chỉ nâng cao hiểu biết về tiến hóa nhận thức ở cá, mà còn góp phần cải thiện thiết kế hệ thống nuôi, tăng cường hiệu suất và thúc đẩy phát triển nuôi trồng thủy sản theo hướng thân thiện và bền vững hơn.
